قرارداد آتی (Futures) و سلف (Forwards) چیست؟

فرض کن کشاورزی هستی که چند ماه آینده باید گندم برداشت کنی. قیمت امروز گندم کیلویی ۱۸ هزار تومنه، اما هیچ تضمینی نیست که سه ماه دیگه هم همین باشه. شاید بازار سقوط کنه و زحمتت ارزشی نداشته باشه. از اون طرف، کارخونه‌ی آرد هم نگران جهش قیمت گندمه. هر دو دنبال یه راه‌حلن که بتونن از ریسک نوسان قیمت در امان بمونن.

اینجا بود که بشر، خیلی قبل از بورس و سامانه‌های معاملاتی مدرن، مفهوم «قرارداد سلف» یا Forward Contract رو اختراع کرد؛ قراردادی خصوصی بین دو طرف برای خرید یا فروش دارایی‌ای در آینده، با قیمتی که امروز توافق می‌شه.

با گذشت زمان و رشد بازارهای مالی، همین ایده‌ی ساده به شکل پیشرفته‌تری به نام قرارداد آتی (Futures) وارد بورس‌های بین‌المللی شد. هر دو با هدف «پوشش ریسک» (Hedging) ساخته شدن، اما تفاوت‌های عمیقی دارن که دانستن‌ش برای هر معامله‌گر جدی لازمه.

قرارداد سلف (Forward): معامله‌ای خصوصی و شخصی‌سازی‌شده

قرارداد سلف قراردادیه بین دو طرف مشخص، که در اون فروشنده متعهد میشه دارایی یا کالایی رو در تاریخی معین در آینده با قیمتی از پیش تعیین‌شده تحویل بده.

این قرارداد خارج از بورس (OTC) انجام میشه، یعنی هیچ نهاد ناظری بین دو طرف نیست. شرایط، مقدار، زمان تحویل و حتی نوع دارایی می‌تونه کاملاً شخصی‌سازی بشه.

مثلاً:

«محمد» کشاورز گندم‌کاره و «کارخانه آرد سپید» مشتری دائمی اوست. توافق می‌کنند سه ماه دیگر، ده تُن گندم را به قیمت کیلویی ۱۸٬۰۰۰ تومان معامله کنند. حتی اگر در زمان تحویل قیمت بازار به ۱۵ یا ۲۲ هزار تغییر کند، هر دو طبق قرارداد عمل می‌کنند.

سلف به‌ظاهر منصفانه است؛ اما در واقع بدون وجود نهاد تضمین‌کننده، ریسک نکول (عدم تعهد طرف مقابل) وجود دارد. اگر قیمت بازار تغییر محسوسی کند، یکی از طرفین ممکن است وسوسه شود قرارداد را اجرا نکند.

به همین دلیل، سلف بیشتر در معاملات تجاری بین شرکت‌های آشنا و مورد اعتماد رواج دارد، نه بین معامله‌گران بازارهای رسمی.

قرارداد آتی (Futures): فرزند مدرن سلف با ساختار بورسی

قرارداد آتی، نسخه‌ی سازمان‌یافته و استانداردشده‌ی سلف است. در این نوع قرارداد، ویژگی‌ها توسط بورس مشخص می‌شود:

• حجم قرارداد،
• تاریخ سررسید،
• کیفیت کالا،
• نحوه‌ی تسویه (نقدی یا فیزیکی).

به‌جای اعتماد شخصی، طرفین موظفند سپرده‌ی تضمین (Margin) در حساب معاملاتی خود واریز کنند. بورس یا شرکت سپرده‌گذاری مرکزی نقش «ضامن» را بازی می‌کند.

این ساختار باعث شده قراردادهای آتی نه‌تنها ابزار پوشش ریسک تولیدکنندگان باشند، بلکه به یکی از هیجان‌انگیزترین ابزارهای سودگیری از نوسان قیمت هم تبدیل شوند.

در بازار آتی، معامله‌گران می‌توانند بدون داشتن دارایی پایه وارد پوزیشن خرید یا فروش شوند. مثلاً معامله‌گر پیش‌بینی می‌کند قیمت سکه طلا در سه ماه آینده رشد می‌کند، پس با استفاده از اهرم (Leverage) موقعیت خرید (Long) باز می‌کند.

تفاوت اصلی بین Futures و Forwards

اهرم (Leverage): جذبه و خطر نهفته در معاملات آتی

در ظاهر، قرارداد آتی مثل سلفه؛ اما تفاوت بزرگ اون در خاصیت اهرمشه.

در بازار آتی شما با پرداخت بخشی از ارزش قرارداد به‌صورت وجه تضمین ابتدایی (Initial Margin) می‌تونید موقعیتی معادل چند برابر سرمایه‌تون باز کنید.

فرض کن برای خرید یک قرارداد آتی سکه که ارزش کلش ۵۰۰ میلیون تومنه، فقط باید حدود ۵۰ میلیون تومان سپرده بزاری.

اگر قیمت سکه ۱۰٪ رشد کنه، سود ۵۰ میلیونی توی حساب توی روز بعد اعمال می‌شه — یعنی سود صددرصدی نسبت به وجه تضمین! اما اگر قیمت برعکس حرکت کنه، زیان هم با همان نسبت چندبرابر می‌شه.

اینجا همون جاییه که آموزش و شناخت دقیق اهمیت پیدا می‌کنه. اهرم سود و ضرر رو همزمان چند برابر می‌کنه.

برای کنترل این ریسک، معامله‌گران حرفه‌ای از استراتژی‌هایی مثل هجینگ (Hedging) یا استاپ‌لاس دقیق استفاده می‌کنن.

برای درک بهتر مفهوم هج (پوشش ریسک) می‌تونی مقاله‌ی «استراتژی هج در بازار سرمایه» رو هم بخونی که توضیح می‌ده چطور با ترکیب موقعیت‌های آتی و نقدی از سرمایه‌ی خودت محافظت کنی.

چرا سرمایه‌گذاران بنیادی هم باید مشتقه‌ها را بشناسند؟

ممکنه بپرسی: «من تحلیلگر بنیادی‌ام؛ چرا باید درباره‌ی بازار آتی بدونم؟»

جواب در مفهوم ارزش ذاتی دارایی پایه نهفته است. در واقع، قیمت آتی از ارزش فعلی دارایی پایه (سهام، طلا، کالا و…) به‌اضافه نرخ بهره و هزینه نگهداری (Cost of Carry) استخراج می‌شود.

اگر بین ارزش ذاتی دارایی (که با تحلیل بنیادی یا قیمت‌گذاری سهام بدست می‌آد) و قیمت آتی شکافی وجود داشته باشه، معامله‌گر می‌تونه فرصت آربیتراژ پیدا کنه.

به همین خاطر، درک سازوکار آتی برای تحلیل‌گر بنیادی مثل دانستن رابطه‌ی بین نقدی و مشتقه الزامی‌ست.

اگر هنوز با مفهوم ارزش ذاتی یا روش‌های محاسبه‌ی آن آشنا نیستی، مقاله‌ی «ارزش ذاتی سهام چیست و چگونه محاسبه می‌شود» یک نقطه شروع عالی است.

کاربرد قراردادهای آتی در بازار ایران

در بورس کالای ایران، قراردادهای آتی ابتدا بر روی کالاهایی مثل زعفران، زیره و پسته فعال شدن، اما در سال‌های اخیر روی سکه طلا و حتی دارایی‌های مالی مثل سهام شاخصی هم اجرا شده‌اند.

سرمایه‌گذاران می‌تونن در این بازار از طریق کارگزاری‌های دارای مجوز اقدام کنن و با سامانه معاملاتی مشابه بازار سهام، موقعیت‌های خرید یا فروش باز کنن.

کاربردهای اصلی بازار آتی در ایران شامل:

• پوشش ریسک تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان کالاهای پایه؛
• سودگیری از نوسان قیمت طلا و ارز بدون خرید فیزیکی؛
• اهرم‌سازی برای پرتفوی سرمایه‌گذاری؛
• استفاده در صندوق‌های پوشش ریسک و صندوق‌های اهرمی.

مقاله‌ی «صندوق‌های سرمایه‌گذاری اهرمی چیست و چگونه کار می‌کند؟» توضیح می‌دهد چگونه ابزار آتی و وجه تضمین در ساختار صندوق‌های اهرمی به کار گرفته می‌شود.

مثال واقعی از کاربرد مالی

فرض کن صندوق سرمایه‌گذاری طلا  برای پوشش ریسک نوسان قیمت جهانی طلا، موقعیت فروش آتی روی سکه در بورس کالا باز می‌کند.

اگر قیمت طلا افت کند، زیان پرتفوی فیزیکی‌شان با سود موقعیت آتی جبران می‌شود. این همان تعریف کاربردی هجینگ است — جلوگیری از تاثیر مستقیم نوسان بازار بر ارزش صندوق.

ریسک‌های پنهان در معاملات آتی

آتی ابزار قدرتمندیه، اما اشتباه در کار با اون می‌تونه به شکست سریع منجر بشه.

مهم‌ترین ریسک‌ها:

1. ریسک اهرم: سود و زیان چندبرابر؛ ممکن است موجودی حساب در یک روز منفی شود.
2. ریسک نقدشوندگی: ممکن است در لحظه‌ی خروج معامله‌ی روبه‌رو پیدا نشود.
3. ریسک مارجین‌کال: اگر زیان از حد مجاز بیشتر شود، کارگزار خواستار واریز وجه جدید می‌شود؛ در غیر این صورت موقعیت به اجبار بسته خواهد شد.
4. ریسک رفتاری: هیجان و طمع دو دشمن مرگبار برای معامله‌گران آتی هستند.

تنها راه مقابله با این ریسک‌ها، تجربه، مدیریت سرمایه سخت‌گیرانه و داشتن برنامه‌ی معاملاتی روشن است.

جمع‌بندی تحلیلی

قرارداد آتی، هم ابزار تحلیل فنی و هم ابزار استراتژیک در مدیریت ریسک پرتفوی است. اما معامله در آن بدون شناخت سازوکار مارجین و بدون درک مفهوم ارزش ذاتی می‌تواند بسیار پرخطر باشد.

نتیجه‌گیری:

جهان معاملات مشتقه جایی است که هیجان، دانش و انضباط در هم می‌آمیزند.

قرارداد سلف به ما یاد می‌دهد که می‌توان با توافق ساده، آینده را قابل پیش‌بینی کرد؛

و قرارداد آتی نشانمان می‌دهد که چطور سیستم‌های مالی، ریسک را بین میلیون‌ها معامله‌گر تقسیم می‌کنند.

اما فراموش نکنیم: اهرم همان‌قدر که یک «فرصت» است، یک «بمب زمان‌دار» هم هست.

تفاوت بین حرفه‌ای‌های بازار و تازه‌واردها در میزان درک این خط باریک است.