بازار بورس کالا، عرصه‌ای پویا و شفاف برای تسهیل دادوستد و کشف قیمت عادلانه کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای است. این بازار، با فراهم آوردن بستری نظام‌مند و قانونمند، نقش کلیدی در تنظیم عرضه و تقاضا و کاهش نوسانات قیمتی در بخش‌های حیاتی اقتصاد، نظیر صنایع فلزی، پتروشیمی، کشاورزی و انرژی ایفا می‌کند.

یکی از وجوه تمایز بورس کالا، امکان مدیریت ریسک از طریق ابزارهای مالی متنوع مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله است. در این بستر، تمامی ارکان معامله، شامل کمیت، کیفیت، قیمت و زمان تحویل کالا به طور شفاف و دقیق تعریف شده و ضمانت اجرایی دارد.

ورود کالا به این عرصه مستلزم احراز استانداردهای کیفی و شناسایی دقیق مبدأ آن است. این امر، اعتماد و اطمینان فعالان بازار را جلب کرده و به شفافیت و کارایی بیشتر معاملات منجر می‌شود.

به عنوان مثال، تولیدکننده فولاد می‌تواند با عرضه محصولات خود در بورس کالا، ضمن کشف قیمت رقابتی، از نوسانات بازار در امان مانده و برنامه‌ریزی تولید خود را با اطمینان بیشتری انجام دهد. همچنین، خریداران نیز با دسترسی به عرضه‌کنندگان متعدد و اطلاعات شفاف، امکان انتخاب بهینه و تأمین نیاز خود را با قیمت مناسب خواهند داشت.

انواع بازارها در بورس کالای ایران

بورس کالا میزبان بازارهای متنوعی با کارکردهای متمایز است:

• بازار فیزیکی: معاملات نقدی، سلف و نسیه کالاهای پایه
• بازار مشتقه: ابزارهای مدیریت ریسک قیمت (آتی، اختیار)
• بازار فرعی: کالاهای غیر استاندارد و با حجم کم
• بازار مالی: تامین مالی تولید (سلف موازی، گواهی سپرده)

هر بازار، بستری تخصصی برای تأمین نیازهای فعالان اقتصادی فراهم می‌کند.

 بازار مالی

بازار مالی بورس کالا با هدف جذب سرمایه و تأمین مالی، بستری کارآمد و کم‌هزینه برای فعالان این حوزه فراهم کرده است. این بازار از طریق ابزارهای مالی متنوع، امکان سرمایه‌گذاری در کالاها را تسهیل می‌نماید.

ابزارهای مالی این بازار شامل اوراق سلف استاندارد، گواهی سپرده کالایی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی و اوراق خرید دین کالایی می‌باشد.

بازار اوراق خرید دین کالایی

اوراق خرید دین کالایی، ابزار مالی اسلامی مبتنی بر عقد مرابحه، برای تأمین مالی کوتاه‌مدت بنگاه‌های اقتصادی است. این اوراق بهادار با نام، بیانگر تعهد بنگاه برای پرداخت دین ناشی از خرید نسیه کالا در سررسید معین (کمتر از یک سال) بوده و در بازار بورس قابل معامله هستند. اوراق خرید دین کالایی، با قابلیت نقدشوندگی بالا، به تأمین‌کنندگان کالا اطمینان خاطر در وصول مطالبات و به خریداران، امکان خرید نسیه با شرایط منعطف را می‌دهد.

بازار اوراق سلف استاندارد

اوراق سلف موازی استاندارد، ابزارهای مالی مبتنی بر قرارداد سلف هستند که امکان تسویه نقدی یا کالایی را به صورت موازی فراهم می‌کنند. این اوراق، با ایجاد بستری برای پیش‌فروش کالاها، به تولیدکنندگان در تأمین مالی و به سرمایه‌گذاران در کسب سود از طریق نوسانات قیمت کالا و دریافت سود تضمین‌شده، کمک می‌کنند.

صکوک مبتنی بر کالا

صکوک اسلامی مبتنی بر کالا، اوراق بهاداری هستند که بیانگر مالکیت مشاع دارندگان در دارایی‌های فیزیکیِ مشخص می‌باشند و بازدهی آنها وابسته به عملکرد آن دارایی‌هاست. این اوراق مطابق با اصول شریعت، فاقد ربا بوده و از طریق قراردادهایی نظیر مرابحه، اجاره، یا سلف منتشر می‌شوند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی

صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی، با تجمیع سرمایه، در کالاهایی نظیر طلا و زعفران سرمایه‌گذاری می‌کنند. سرمایه‌گذاران با خرید واحدهای این صندوق‌ها، به‌طور غیرمستقیم در کالاها سرمایه‌گذاری کرده و از هزینه‌های نگهداری و حمل‌ونقل معاف می‌شوند.

بازار گواهی سپرده کالایی

گواهی سپرده کالایی، ابزاری مالی مبتنی بر دارایی فیزیکی است که نشانگر مالکیت مقدار مشخصی کالا در انبارهای مورد تایید بورس کالای ایران می‌باشد. این اوراق بهادار، قابلیت معامله در بازار ثانویه را دارا بوده و نقدشوندگی و شفافیت قیمت را برای کالاهای پایه به ارمغان می‌آورد.

2. بازار فیزیکی

بازار فیزیکی بورس کالا، بستری تخصصی برای داد و ستد کالاهای فیزیکی است. در این بازار، طیف وسیعی از محصولات از جمله فلزات اساسی (مس، فولاد، آلومینیوم)، محصولات پتروشیمی (پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن)، فرآورده‌های نفتی (قیر)، محصولات کشاورزی (گندم، جو، ذرت) و مصالح ساختمانی (سیمان) به صورت نقدی یا آتی معامله می‌شوند. این بستر، با فراهم آوردن شفافیت و کارایی، به کشف قیمت عادلانه و تسهیل مبادلات تجاری کمک شایانی می‌کند.

بازار مناقصه

بازار مناقصه، بستری رقابتی در دل بازار فیزیکی بورس کالای ایران است که در آن، یک خریدار با انبوهی از فروشندگان مواجه می‌شود. این سازوکار، فرصتی ایده‌آل برای صنایع بزرگ و نهادهای دولتی و غیردولتی جهت تأمین کالاهای مورد نیاز با قیمتی منصفانه و شفاف فراهم می‌آورد.

در این بازار، خریدار، شرایط و مشخصات کالای مورد نظر خود را در سامانه معاملات بورس کالا ثبت می‌کند. سپس، عرضه‌کنندگان، اعم از صنایع تولیدی، نهادهای دولتی، پیمانکاران و تأمین‌کنندگان، با ارائه پیشنهادات قیمتی رقابتی، برای جلب نظر خریدار تلاش می‌کنند.

این فرآیند، علاوه بر کشف قیمت عادلانه، به رفع انحصار در عرضه، کاهش هزینه‌های معاملاتی و تنظیم بازار نیز کمک شایانی می‌کند. از دیگر مزایای مشارکت در بازار مناقصه می‌توان به شفافیت اطلاعات، معافیت 10 درصدی مالیات بر درآمد و تسهیل تأمین مالی اشاره کرد.

بازار مناقصه، با ایجاد فضای رقابتی سالم و شفاف، گامی مؤثر در جهت بهبود کارایی و عدالت در تأمین کالا در کشور برداشته است.

 3.بازار فرعی

بازار فرعی بورس کالا بستری برای دادوستد کالاهایی است که فاقد ویژگی‌های لازم برای حضور در بازار اصلی هستند. این کالاها شامل موارد زیر می‌باشند:

• کالاهای فاقد تداوم عرضه یا استانداردپذیری: مانند برخی محصولات کشاورزی، صنعتی یا معدنی.
• اموال غیرمنقول: شامل املاک و مستغلات با کاربری‌های مختلف (اداری، تجاری، مسکونی، کشاورزی) که به صورت یکجا عرضه می‌شوند.
• کالاهایی که شرایط پذیرش در بازار اصلی را از دست داده‌اند: به دلیل تغییر در کیفیت، مشخصات یا سایر عوامل.

معاملات در بازار فرعی مشابه بازار فیزیکی بوده و تحت نظارت بورس کالا انجام می‌گیرد. این بازار امکان کشف قیمت و تسهیل معاملات کالاهای خاص را فراهم می‌آورد.

4. بازار مشتقه

بازار مشتقه بورس کالا بستری برای معاملات ابزارهای مالی پیشرفته، شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله، جهت مدیریت ریسک و کسب سود از نوسانات قیمت دارایی‌های پایه است.

قراردادهای آتی

قرارداد آتی، توافق الزام‌آور خرید یا فروش دارایی مشخص با قیمت و تاریخ معین در آینده است. در این قرارداد، هر دو طرف متعهد به انجام تعهدات خود در سررسید هستند. این ابزار مالی در بازارهای مشتقه کاربرد فراوان دارد و برای پوشش ریسک و کسب سود مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قراردادهای اختیار معامله (آپشن):

قرارداد اختیار خرید، نوعی ابزار مشتقه است که به خریدار حق (نه الزام) خرید دارایی پایه در قیمت توافقی (قیمت اعمال) و تاریخ مشخص (تاریخ سررسید) یا قبل از آن را می‌دهد. فروشنده اختیار، موظف به فروش دارایی در صورت اعمال اختیار توسط خریدار است.

مزایا و چالش‌های بورس کالا

بازار بورس کالا با وجود مزایای شایان توجهی همچون شفافیت اطلاعاتی و کاهش فساد در معاملات، با چالش‌هایی نیز روبروست. نوسانات قیمتی شدید، ریسک سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهد و پیش‌بینی‌پذیری بازار را کاهش می‌دهد.

از دیگر موانع، می‌توان به کمبود زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات اشاره کرد که اجرای سریع و دقیق معاملات را با مشکل مواجه می‌سازد.بعلاوه، پیچیدگی قوانین و مقررات و طولانی بودن فرآیندهای اداری، مانعی در برابر فعالیت کارآمد فعالان اقتصادی در این بازار است.

ضروری است با اتخاذ تدابیر اصلاحی و بهبود زیرساخت‌ها، زمینه برای فعالیت پویاتر و کارآمدتر فعالان اقتصادی در بورس کالا فراهم گردد. این امر مستلزم بازنگری در قوانین و مقررات، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و همچنین اتخاذ سیاست‌هایی برای کاهش نوسانات قیمتی است.