حجم مبنا چیست؟+ کاربرد

ارزش‌گذاری سهام در بازار بورس به فاکتورهای متعددی بستگی دارد؛ حجم مبنا یکی از این پارامترهای تأثیرگذار و حیاتی محسوب می‌شود. این معیار، همچون ابزاری کارآمد برای تنظیم‌گری بازار عمل می‌کند و وظیفۀ مهمی در کنترل تلاطم‌های قیمتی بر عهده دارد. در حقیقت، حجم مبنا از ایجاد نوسانات غیرمنطقی که ممکن است از معاملات با حجم اندک ناشی شوند، جلوگیری می‌کند. به‌کارگیری این مکانیزم در بورس اوراق بهادار تهران با هدف ارتقای پایداری بازار و شفافیت بیشتر صورت می‌گیرد تا مانعی برای تغییرات قیمتی غیرواقعی و هیجانی باشد. این مقاله به شما کمک می‌کند تا با چیستی حجم مبنا، نحوۀ محاسبه و اثرات آن بر پویایی بازار سهام بیشتر آشنا شوید.

حجم مبنا در بورس اوراق بهادار تهران چیست؟

در بازار بورس ایران، حجم مبنا به عنوان یک معیار کلیدی عمل می‌کند. این مفهوم تعیین‌کننده حداقل تعداد سهامی است که باید طی یک روز کاری دادوستد شود تا قیمت پایانی آن سهم بتواند بازتاب‌دهنده کامل دامنه نوسان مجاز روزانه (چه مثبت و چه منفی) باشد. به بیانی ساده‌تر، حجم مبنا ابزاری نظارتی برای افزایش پایداری بازار و مهار تغییرات قیمتی نامتعارف در سهام است. هدف اصلی از به‌کارگیری آن، کاهش تأثیر معاملات کم‌حجم بر قیمت‌ها، به‌ویژه در بازاری مانند بورس تهران که عمق کمتری دارد، است. در نتیجه، حجم مبنا مانند یک ترمز برای نوسانات شدید عمل می‌کند.

اساساً، حجم مبنا مشخص می‌کند که برای ثبت کامل تغییرات قیمت یک سهم در یک روز، چه میزان از آن باید معامله شود. اگر حجم سهام معامله‌شده در یک روز کمتر از حجم مبنای تعیین‌شده برای آن سهم باشد، تمام تغییرات قیمتی که در طول روز رخ داده است، در محاسبه قیمت پایانی لحاظ نخواهد شد. به عبارت دیگر، قیمت پایانی یک سهم ارتباط مستقیمی با حجم مبنا دارد و عدم تکمیل آن، تأثیر مستقیم بر میزان تغییر قیمت پایانی می‌گذارد.

ارتباط حجم مبنا و قیمت پایانی در بورس تهران

می‌توان گفت که حجم مبنا و قیمت پایانی ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. هرچه تعداد سهام معامله‌شده از حجم مبنا کمتر باشد، میزان تأثیر نوسان قیمت روز بر قیمت پایانی نیز به همان نسبت کاهش می‌یابد. قیمت پایانی هر سهم بر مبنای میانگین وزنی قیمت‌های معاملات انجام‌شده در طول روز و با در نظر گرفتن حجم مبنا محاسبه می‌شود.

به عنوان مثال، اگر حجم سهامی که در یک روز معامله شده تنها معادل نیمی از حجم مبنای آن سهم باشد، فقط ۵۰ درصد از تغییرات قیمتی محاسبه‌شده برای آن روز، در تعیین قیمت پایانی نهایی منظور خواهد شد. این نشان می‌دهد که حجم مبنا و حجم معاملات روزانه نیز بر یکدیگر مؤثرند. اگر حجم معاملات از حجم مبنا فراتر رود یا مساوی آن باشد، قیمت پایانی دقیقاً برابر با میانگین وزنی قیمت‌های همان روز خواهد بود. اما اگر حجم معاملات کمتر از حجم مبنا باشد، قیمت پایانی به نسبت این کمبود، تغییر کمتری را نشان خواهد داد.

برای درک بهتر، به تعریف چند اصطلاح کلیدی در تابلوی معاملاتی (مانند سایت tsetmc) می‌پردازیم:

• آخرین معامله: این قیمت، نشان‌دهنده نرخ آخرین دادوستدی است که برای یک سهم در آن روز (یا آخرین روز کاری) ثبت شده است.
• قیمت پایانی: این عدد، میانگین وزنی قیمت‌هایی است که سهم در طول روز با آن‌ها معامله شده. این میانگین، تحت تأثیر حجم مبنا تعدیل می‌شود و به عنوان قیمت مرجع برای روز بعد عمل می‌کند.
• حجم معاملات: این مقدار، تعداد کل سهامی از یک نماد خاص را نشان می‌دهد که در روز جاری یا آخرین روز معاملاتی، خرید و فروش شده است.
• حجم مبنا: همانطور که توضیح داده شد، حداقل تعداد سهامی است که باید معامله شود تا قیمت پایانی بتواند دقیقاً میانگین وزنی قیمت معاملات روز را منعکس کند. اگر حجم معاملات روزانه کمتر از حجم مبنا باشد، تغییرات قیمت پایانی نیز متناسب با آن کاهش می‌یابد.

حجم مبنای شرکت های بورسی

یکی از مفاهیم کاربردی در بازار بورس اوراق بهادار تهران، حجم مبنا است که شناخت آن برای فعالان بازار اهمیت دارد. طبق آخرین مقررات مصوب سازمان بورس، که اجرای آن از اسفند ماه ۱۳۹۸ آغاز گردید، حجم مبنا برای تمام شرکت‌های بورسی به صورت استاندارد، معادل چهار ده-هزارم (۰.۰۰۰۴) از تعداد کل سهام منتشر شده آن شرکت تعیین شده است.

البته، برای محاسبه حجم مبنا محدودیت‌های ارزشی نیز وجود دارد. حداقل ارزش مبنا برای تمامی شرکت‌ها مبلغ ۵۰ میلیارد ریال در نظر گرفته شده است. سقف این ارزش نیز متغیر است؛ برای شرکت‌هایی که سرمایه‌ای کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال دارند، این سقف ۱۰۰ میلیارد ریال و برای شرکت‌های بزرگتر با سرمایه ۲۰ هزار میلیارد ریال یا بیشتر، ۱۲۰ میلیارد ریال تعیین گشته است.

نکته مهم این است که تعداد سهامی که حجم مبنا را تشکیل می‌دهد، ثابت نیست. این تعداد به صورت هفتگی و بر اساس قیمت پایانی سهم در آخرین روز معاملاتی هفته محاسبه می‌شود و نتیجه آن از ابتدای هفته معاملاتی بعد اعمال می‌گردد. این محاسبه تضمین می‌کند که ارزش حجم مبنا در چارچوب حداقل و حداکثرهای تعیین شده باقی بماند.

سرمایه‌گذاران و تحلیلگران می‌توانند مقدار حجم مبنا برای هر نماد معاملاتی را به صورت روزانه در تابلوی معاملاتی آن نماد در وب‌سایت رسمی شرکت مدیریت فناوری بورس تهران (TSETMC) مشاهده کنند. فهم دقیق حجم مبنا به درک بهتر وضعیت معاملاتی سهم و تحلیل تابلوی آن کمک شایانی می‌کند.

نکات قابل توجه در رابطه با حجم مبنا شرکت‌های بورسی و فرابورسی

میزان حجم مبنا به عنوان یکی از پارامترهای مهم بازار سرمایه، برای شرکت‌های پذیرفته شده در بازارهای مختلف، متفاوت تعیین شده است. درک این تفاوت‌ها برای فعالان بازار ضروری است.

• حداقل حجم مبنا:

  • برای کلیه شرکت‌های فعال در بازار اول و دوم بورس و همچنین بازار اول و دوم فرابورس، حداقل حجم مبنا معادل ۵۰ میلیارد ریال در نظر گرفته شده است.
  • در بازارهای پایه فرابورس، این حداقل‌ها متفاوت است: برای بازار پایه زرد ۲۰ میلیارد ریال، برای بازار پایه نارنجی ۱۰ میلیارد ریال و برای بازار پایه قرمز ۵ میلیارد ریال تعیین گردیده است.

• حداکثر حجم مبنا:

  • سقف حجم مبنا نیز بر اساس میزان سرمایه ثبت‌شده شرکت‌ها مشخص می‌شود. شرکت‌هایی که سرمایه‌ای برابر یا بیشتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال دارند، حداکثر حجم مبنای ۱۲۰ میلیارد ریالی خواهند داشت.
  • برای سایر شرکت‌ها که سرمایه آن‌ها کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال است، این سقف ۱۰۰ میلیارد ریال تعیین شده است.

نحوه محاسبه حجم مبنا

منطق پشت محاسبه حجم مبنا بر این اساس استوار است که به‌طور استاندارد، انتظار می‌رود حداقل ۱۰ درصد از کل سهام شناور یک شرکت طی یک سال (معمولاً با فرض ۲۵۰ روز کاری) دست‌به‌دست شود تا تغییرات قیمتی آن معتبر تلقی گردد. برای تعیین حجم مبنای روزانه، این درصد سالانه بر تعداد روزهای کاری تقسیم می‌شود:

(0.10 (معادل 10%)) تقسیم بر (250 روز کاری) = 0.0004

بنابراین، فرمول محاسبه حجم مبنا برای هر سهم به سادگی به دست می‌آید:

حجم مبنا = (تعداد کل سهام شرکت) * 0.0004

تأثیر حجم معاملات روزانه بر قیمت پایانی

اثرگذاری حجم مبنا زمانی مشخص می‌شود که حجم معاملات روزانه یک سهم به میزان حجم مبنای تعیین‌شده نرسد. برای مثال، فرض کنید حجم مبنای سهامی معادل ۶۰۰ هزار سهم است. اگر در پایان یک روز معاملاتی، تنها ۴۵۰ هزار سهم آن معامله شده باشد و میانگین قیمت معاملات نسبت به روز قبل ۳ درصد رشد کرده باشد، این افزایش ۳ درصدی به‌طور کامل در قیمت پایانی لحاظ نمی‌شود.

میزان تأثیر واقعی این رشد قیمت، به نسبت حجم معامله‌شده به حجم مبنا بستگی دارد:

نسبت تاثیرگذاری = (حجم معاملات امروز) / (حجم مبنا) = 450,000 / 600,000 = 0.75

رشد واقعی قیمت پایانی = (درصد نوسان قیمت) * (نسبت تاثیرگذاری) = 3% * 0.75 = 2.25%

در این حالت، قیمت پایانی سهم تنها ۲.۲۵ درصد افزایش خواهد یافت، نه ۳ درصد کامل.

مثال عملی محاسبه قیمت پایانی با لحاظ حجم مبنا

حال بیایید با یک مثال عددی جدید، نحوه محاسبه دقیق قیمت پایانی را بررسی کنیم. فرض کنید حجم مبنای سهام شرکتی ۲ میلیون سهم است. قیمت پایانی این سهم در روز معاملاتی قبل، ۱۲۰۰ تومان بوده است. امروز، ۱.۵ میلیون سهم از این نماد با میانگین وزنی قیمت ۱۲۶۰ تومان معامله شده است. می‌خواهیم قیمت پایانی امروز را محاسبه کنیم:

1. محاسبه تفاوت قیمت: ابتدا اختلاف میانگین وزنی قیمت امروز و قیمت پایانی دیروز را پیدا می‌کنیم: تفاوت قیمت = 1260 – 1200 = 60 تومان
2. محاسبه نسبت حجم: سپس، نسبت حجم معاملات امروز به حجم مبنا را محاسبه می‌کنیم: نسبت حجم = 1,500,000 / 2,000,000 = 0.75
3. محاسبه میزان تغییر اعمال‌شونده: تفاوت قیمت به‌دست‌آمده (مرحله ۱) را در نسبت حجم (مرحله ۲) ضرب می‌کنیم: میزان تغییر = 60 * 0.75 = 45 تومان
4. محاسبه قیمت پایانی نهایی: در آخر، میزان تغییر محاسبه‌شده (مرحله ۳) را به قیمت پایانی روز گذشته اضافه می‌کنیم: قیمت پایانی امروز = 1200 + 45 = 1245 تومان

بنابراین، قیمت پایانی این سهم برای امروز ۱۲۴۵ تومان خواهد بود.

حجم مبنای یک چیست؟

یکی از مقررات خاص بازار بورس ایران، به حجم مبنای برخی شرکت‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که در بازار فرابورس فعال هستند، مربوط می‌شود. برای این گروه از نمادها، گاهاً حجم مبنا معادل عدد ۱ در نظر گرفته می‌شود.

اهمیت این موضوع در آن است که وقتی حجم مبنا یک سهم برابر با ۱ باشد، هرگونه معامله، حتی در حد یک سهم، می‌تواند بر قیمت پایانی آن تأثیر بگذارد و آن را تغییر دهد. به بیان ساده‌تر، برای اینکه نوسانات قیمت در قیمت پایانی لحاظ شود، نیازی به رسیدن حجم معاملات به حد نصاب خاصی نیست و انجام یک دادوستد نیز کافی خواهد بود. این ویژگی باعث می‌شود قیمت پایانی، بازتاب‌دهنده‌ی فوری قیمت‌های معامله‌شده در همان روز باشد.

هدف و کاربرد حجم مبنا در بورس

کارکرد اصلی حجم مبنا در بازار بورس تهران، ایجاد یک لایه محافظتی در برابر نوسانات شدید و غیرمنطقی قیمت‌ها است. این مکانیزم کمک می‌کند تا بازار سهام از تغییرات قیمتی هیجانی که ممکن است تنها نتیجه معاملات کم‌حجم و اندک باشد، مصون بماند.

در واقع، حجم مبنا تضمین می‌کند که تحرکات قیمت پایانی هر سهم، حاصل دادوستدهایی با حجم قابل‌توجه و معنادار باشد، نه صرفاً چند معامله کوچک. هدف نهایی از اعمال حجم مبنا، افزایش اعتبار نوسانات قیمتی، جلوگیری از ایجاد قیمت‌های ساختگی و در نتیجه، تقویت حس اطمینان و پیش‌بینی‌پذیری برای فعالان بازار بورس است.