بازار مشتقه چیست؟انواع و نحوه خرید و فروش

قرارداد فیوچرز یا آتی (Futures)

در دنیای تجارت، توافق‌نامه‌ای تحت عنوان “قرارداد آتی” وجود دارد که به دو طرف امکان می‌دهد در زمان حال، برای خرید و فروش یک دارایی در آینده با قیمت مشخص توافق کنند. این قراردادها، قالب استاندارد و مشخصی دارند و در بازار بورس کالا معامله می‌شوند.

تاجران و سرمایه‌گذاران از این ابزار برای دو هدف عمده استفاده می‌کنند:

• پوشش ریسک: با استفاده از قرارداد آتی، می‌توانند ریسک نوسانات قیمت دارایی مورد نظر را در آینده کاهش دهند.
• سفته‌بازی: با پیش‌بینی تغییرات قیمت دارایی در آینده، می‌توانند از طریق خرید و فروش قرارداد آتی، سود کسب کنند.

نکته حائز اهمیت این است که طرفین قرارداد آتی، متعهد به انجام تعهدات خود در تاریخ مشخص شده هستند؛ یعنی فروشنده موظف به تحویل دارایی و خریدار موظف به پرداخت قیمت توافق شده است

مثال قرارداد فیوچرز

برای روشن‌تر شدن مفهوم قرارداد آتی، بیایید فعالیت شرکت “X” را در حوزه زعفران بررسی کنیم. این شرکت در پنجم اسفند ماه سال 1403، با پیش‌بینی افزایش قیمت زعفران در ماه‌های آینده، تصمیم به خرید قرارداد آتی این محصول با قیمت هر گرم 500 تومان و تاریخ سررسید 19 مرداد 1403می‌گیرد.

هدف شرکت “X” از این اقدام، تامین نیاز خود به زعفران در مرداد ماه و همچنین حفاظت در برابر نوسانات احتمالی قیمت این محصول است. با خرید این قرارداد، شرکت “A” اطمینان حاصل می‌کند که در تاریخ سررسید، می‌تواند زعفران مورد نیاز خود را با قیمت تعیین شده قبلی (500 تومان) از فروشنده دریافت کند.

حال تصور کنید که قیمت زعفران در بازار تا تاریخ 19 مرداد 1402 به 600 تومان برای هر گرم افزایش یابد. در این شرایط، شرکت “X” دو گزینه پیش رو دارد:

• تحویل فیزیکی: شرکت می‌تواند زعفران را با قیمت مقرر در قرارداد (500 تومان) از فروشنده تحویل بگیرد.
• فروش قرارداد: اگر به هر دلیلی شرکت دیگر به زعفران نیاز نداشته باشد، می‌تواند قرارداد آتی خود را قبل از تاریخ سررسید در بازار به فروش برساند و از افزایش قیمت زعفران سود کسب کند.

قرارداد فوروارد (Forward)

در دنیای معاملات، توافقاتی وجود دارد که به “فروارد” معروفند. این توافقات، شباهت زیادی به قراردادهای آتی دارند، با این تفاوت که در بازار بورس رسمی معامله نمی‌شوند و به صورت خصوصی بین طرفین منعقد می‌گردند.

یکی از ویژگی‌های متمایز فروارد، انعطاف‌پذیری آن است. در زمان انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده می‌توانند جزئیات شرایط معامله، از جمله حجم دارایی مورد معامله و نحوه تسویه حساب را به طور دقیق مشخص کنند.

اما این انعطاف‌پذیری، هزینه‌هایی نیز به همراه دارد. به دلیل اینکه فروارد در خارج از چارچوب بورس معامله می‌شود، ریسک بیشتری متوجه طرفین معامله خواهد بود.

مثال قرارداد آتی

قراردادهای فوروارد و فیوچرز، دو ابزار مالی هستند که به طرفین قرارداد اجازه می‌دهند در آینده، دارایی مشخصی را با قیمت تعیین‌شده معامله کنند.

وجه تمایز اصلی این دو قرارداد در زمان تسویه آن‌ها است. در قراردادهای فوروارد، تسویه حساب فقط در تاریخ سررسید انجام می‌شود، در حالی که در قراردادهای فیوچرز، تسویه حساب به صورت روزانه انجام می‌گیرد.

در حال حاضر، بورس تهران امکان معامله قراردادهای آتی را بر روی چهار دارایی زعفران، نقره، شمش طلا و سکه طلا فراهم کرده است.

قرارداد اختیار معامله (Option)

توافقنامه اختیار معامله و قرارداد آتی، هر دو ابزارهای مالی هستند که به طرفین امکان می‌دهند در آینده، یک دارایی را با قیمت مشخص مبادله کنند. در هر دو، تاریخ معامله و قیمت از قبل تعیین می‌شود. اما تفاوت کلیدی این دو در تعهد طرفین است. در قرارداد آتی، هر دو طرف متعهد به انجام معامله در تاریخ مشخص شده هستند. اما در اختیار معامله، خریدار حق انتخاب دارد. او می‌تواند معامله را انجام دهد یا از آن صرف نظر کند. به عبارت دیگر، اختیار معامله به خریدار این امکان را می‌دهد که بدون اجبار، از نوسانات قیمت دارایی بهره ببرد.

مثال قرارداد اختیار معامله در بورس تهران

برای درک بهتر این موضوع، فرض کنید دو نفر قصد معامله ۱۰۰۰ سهم با قیمت هر سهم ۲۰۰ تومان را دارند. آنها یک قرارداد فوروارد چهار ماهه منعقد می‌کنند که در آن، خریدار به ازای هر سهم، ۱۰ تومان به عنوان حق اختیار به فروشنده می‌پردازد. خریدار پیش‌بینی می‌کند که قیمت سهم در چهار ماه آینده به ۲۵۰ تومان خواهد رسید.

اگر پیش‌بینی خریدار درست باشد، در سررسید قرارداد، او می‌تواند سهام را با قیمت توافق شده (۲۰۰ تومان) از فروشنده تحویل بگیرد و از افزایش قیمت سود کسب کند. اما اگر قیمت سهم در تاریخ سررسید به ۱۵۰ تومان کاهش یابد، خریدار می‌تواند از اختیار خود استفاده نکند و سهام را خریداری نکند. البته در این حالت، مبلغ پرداختی به عنوان حق اختیار به فروشنده تعلق خواهد گرفت.

قرارداد معاوضه یا سوآپ (Swap)

 ابزارهای مالی متنوعی برای مدیریت ریسک و تثبیت قیمت‌ها وجود دارد. یکی از این ابزارها، قرارداد سوآپ است که به طرفین معامله امکان می‌دهد جریان‌های نقدی متفاوت را با یکدیگر مبادله کنند.

برای روشن‌تر شدن موضوع، فرض کنید تولیدکننده‌ای برای تأمین مواد اولیه خود نیازمند خرید مداوم لاستیک خودرو در طول شش ماه آینده است. با توجه به نوسانات بازار، این تولیدکننده نگران افزایش قیمت لاستیک و تأثیر منفی آن بر هزینه‌های تولید است. در این شرایط، قرارداد سوآپ راهکاری مناسب برای مدیریت این ریسک خواهد بود.

این تولیدکننده می‌تواند با یک سرمایه‌گذار وارد قرارداد سوآپ شود. به این ترتیب که در زمان حال، مبلغی معادل هزینه خرید لاستیک برای شش ماه آینده را به سرمایه‌گذار پرداخت می‌کند. در مقابل، سرمایه‌گذار متعهد می‌شود در طول شش ماه آینده، هزینه خرید لاستیک را در هر زمان که تولیدکننده نیاز داشته باشد، به او بپردازد.

با این روش، تولیدکننده با پرداخت هزینه در زمان حال، خود را در برابر افزایش قیمت لاستیک در آینده بیمه می‌کند و می‌تواند با اطمینان خاطر به برنامه‌ریزی تولید خود بپردازد.