شاخص بورس چیست؟

شاخص کل، به مثابه نبض تپنده بورس تهران، نمایی کلی از وضعیت بازار سرمایه ارائه می‌دهد. فهم این نماگر کلیدی، راهنمای سرمایه‌گذاران در اتخاذ تصمیمات آگاهانه و ابزار تحلیل‌گران برای پیش‌بینی روندهای آتی است. این شاخص معیاری برای سنجش کارایی کلی بازار و ترسیم چشم‌انداز آینده آن محسوب می‌شود. این نوشتار به معرفی شاخص کل سهام، اهمیت آن در اکوسیستم بازار سرمایه و روش محاسبه این متغیر کلیدی می‌پردازد.

شاخص کل بورس چیست؟

شاخص‌ها، به طور کلی، معیارهایی برای اندازه‌گیری تغییرات در متغیرهای اقتصادی هستند و در دنیای مالی، نقشی کلیدی به عنوان سنجه‌ای برای ارزیابی سرمایه‌گذاری ایفا می‌کنند. نماگرهای بورسی به طور خاص، ابزاری قدرتمند برای تحلیل و فهم وضعیت گذشته و کنونی بازار سهام از ابعاد گوناگون به شمار می‌روند. تحلیل افت‌وخیز این نماگرها، راهنمای مهمی برای تصمیمات سرمایه‌گذاران است. به همین خاطر، تمامی فعالان بازار، فارغ از استراتژی تحلیلی خود (بنیادی، تکنیکال یا …) پیوسته این شاخص‌ها را رصد می‌کنند.

تحلیل شاخص کل بورس

رمزگشایی از رفتار شاخص کل نیازمند ارزیابی متغیرهای گوناگونی است که بر بازار سهام اثر می‌گذارند. این واکاوی شامل نگاهی به مسیر حرکت قیمت‌ها، حجم دادوستدها، شرایط کلان اقتصادی و سیاسی، تحولات درون‌شرکتی و همچنین نشانگرهای تکنیکال می‌شود. رویکردهای اصلی برای این تحلیل به شرح زیر است:

رویکرد تکنیکال: این شیوه بر مطالعه تاریخچه قیمت و حجم معاملات تمرکز دارد. با استفاده از الگوهای نموداری، میانگین‌های حرکتی، سطوح کلیدی قیمت (حمایت و مقاومت) و اندیکاتورهایی چون RSI و MACD، تحلیلگران تکنیکال به دنبال یافتن بهترین زمان خرید یا فروش و پیش‌نگری حرکت بعدی بازار هستند. (منابع آموزشی بیشتری برای این رویکرد در دسترس است).

رویکرد بنیادی: در این نگرش، عوامل پایه‌ای اقتصادی و مالی مانند سطح سود بانکی، فشار تورمی، پویایی اقتصاد کلان و سودآوری شرکت‌ها سنجیده می‌شود. همچنین، تاثیر اخبار و وقایع مهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر بازار مورد توجه قرار می‌گیرد.

آنالیز تحولات شرکتی: این بخش از تحلیل به رصد اخبار و اطلاعات منتشر شده توسط شرکت‌های اثرگذار بر شاخص می‌پردازد. مواردی چون گزارش‌های سود، تصمیمات مرتبط با افزایش نقدینگی یا تغییرات مدیریتی می‌توانند بازدهی سهام و در نهایت، مسیر شاخص کل را تحت تاثیر قرار دهند.

تفاوت میان شاخص کل در بورس و بازدهی سهامداران

چرا بازده سبد سهام شما با رشد اعلام‌شده شاخص کل هم‌راستا نیست؟ این پرسش بسیاری از سرمایه‌گذاران است. برخلاف تصور رایج، مشکل از خطای محاسبه نیست؛ بلکه محدودیت‌های ذاتیِ فرمولِ این نماگر است که چنین اختلافی را رقم می‌زند.

یک عامل کلیدی، اثر شمارش مضاعف است؛ به این معنی که رشد سهام شرکت‌های مادر و زیرمجموعه‌های بورسی آن‌ها (به دلیل ساختار مالکیت لایه‌ای) گاه چندین‌بار در عدد نهایی شاخص تأثیر می‌گذارد. برای مثال، ارزش یک سهم ممکن است به واسطه مالکیت‌های زنجیره‌ای، تا چند مرتبه در شاخص کل منعکس شود. استفاده از شاخصی تعدیل‌شده که این شمارش تکراری را حذف کند، می‌تواند به درک واقعی‌تر وضعیت بازار کمک نماید.

محدودیت دیگر، دامنه پوشش شاخص کل است که تنها سهام بازار اصلی (بورس) را شامل می‌شود و معاملات بازارهای مهمی چون فرابورس و بازار پایه را نادیده می‌گیرد. مقایسه با شاخص‌های جامع‌تر (مانند شاخص انیگما که هر سه بازار را پوشش می‌دهد) نشان می‌دهد که بازارهای فرعی، که در شاخص کل لحاظ نمی‌شوند، در دهه اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند. عدم احتساب این بازدهی بالا، بر تفاوت عملکرد شاخص کل و واقعیت بازار می‌افزاید.

در نتیجه، گرچه محاسبات شاخص کل دقیق است، اما عواملی چون:

• نادیده گرفتن بازارهای فرابورس و پایه
• شمارش چندباره ارزش برخی سهام
• لحاظ نشدن هزینه‌های معاملاتی
• تفاوت زمانی بین پرداخت سود نقدی و انعکاس آن در شاخص
• و همچنین تفاوت طبیعی استراتژی سرمایه‌گذاران حقیقی با روند کلی بازار

باعث می‌شود بازدهی شخصی افراد با عدد گزارش‌شده برای شاخص کل بورس متفاوت باشد.

فرمول شاخص کل بورس چیست؟

نحوه محاسبه شاخص قیمت در بورس تهران به این صورت است که سبد کاملی از شرکت‌های پذیرفته‌شده را در بر می‌گیرد. نکته قابل توجه اینکه حتی در صورت توقف معاملات یک نماد، آخرین قیمت معامله‌شده آن سهم در فرآیند محاسبه شاخص به کار گرفته می‌شود. پایه و اساس این محاسبه، لحاظ کردن همزمان «تعداد سهام منتشره» و «آخرین قیمت» برای هر کدام از شرکت‌های موجود در بازار است.

فرآیند با تعیین ارزش بازاری هر شرکت آغاز می‌شود؛ این مقدار از ضرب تعداد کل سهام شرکت در آخرین قیمت معامله‌شده آن به دست می‌آید. در گام بعدی، با تجمیع ارزش بازاری به دست آمده برای تک‌تک شرکت‌ها، ارزش کل و لحظه‌ای مجموع شرکت‌های حاضر در بازار سرمایه مشخص می‌شود.

شیوه محاسبه شاخص کل به این صورت است که ابتدا مجموع ارزش روز شرکت‌های پذیرفته شده در بورس بر ارزش مبنای آن‌ها در یک تاریخ معین تقسیم می‌شود. ارزش مبنا در واقع یک نقطه مرجع است که در آن، ارزش کل بازار معادل ۱۰۰ فرض می‌شود. این نسبت به دست آمده به طور مداوم در طول ساعات فعالیت بازار به‌روز می‌شود تا آخرین تغییرات و نبض بازار سرمایه را نشان دهد.

بر اساس این روش محاسبه، عامل تعیین‌کننده وزن هر شرکت در شاخص، بزرگی آن شرکت از نظر تعداد سهام منتشر شده است. به عبارت دیگر، شرکت‌های با سرمایه بالاتر نفوذ بیشتری بر جهت حرکت شاخص دارند، در حالی که سهم شرکت‌های کوچکتر در تغییرات آن کمتر است. این مسئله باعث می‌شود که یک نوسان کوچک در قیمت سهام یک شرکت بزرگ، اثر قابل توجه‌تری بر شاخص کل بگذارد تا یک جهش قیمتی بزرگ در سهام یک شرکت کوچک. در نتیجه، ممکن است شاخص اصلی بازار نوسان چشمگیری نداشته باشد، حتی اگر بخشی از بازار متشکل از شرکت‌های کوچک، هفته پرنوسانی را (چه مثبت و چه منفی) سپری کند. افزون بر این، توقف معاملات نمادهای بزرگ بازار می‌تواند جلوی حرکات عمده در شاخص کل را بگیرد.

شاخص کل TEDPIX

شاخص کل قیمت و بازده نقدی بورس تهران، که با نماد TEDPIX شناخته می‌شود، همان معیاری است که به طور روزمره در گزارش‌های اقتصادی و رسانه‌ها به عنوان دماسنج اصلی بازار سهام از آن یاد می‌شود. این شاخص به دلیل نمایش جامع وضعیت بازار، محبوبیت فراوانی بین سرمایه‌گذاران و تحلیل‌گران دارد. TEDPIX نه تنها نوسانات قیمت سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده را دنبال می‌کند، بلکه سودهای نقدی توزیع‌شده توسط آن‌ها را نیز در محاسبه خود لحاظ می‌کند و بدین ترتیب، تصویری از بازدهی کلی (Total Return) بازار ارائه می‌دهد.

تغییرات TEDPIX در واقع، بیانگر متوسط عملکرد سرمایه‌گذاری در کل بازار است. برای درک بهتر، تصور کنید سبد سهامی دارید که ترکیب و وزن سهام شرکت‌های مختلف در آن دقیقاً مشابه ترکیب و وزن آن‌ها در محاسبه شاخص کل است؛ در این حالت، بازده سبد شما برابر با درصد تغییرات TEDPIX خواهد بود. به زبان ساده‌تر، این شاخص هم افزایش یا کاهش ارزش سهام و هم سودهای نقدی دریافتی سالانه را در یک عدد واحد خلاصه می‌کند.

هنگام تحلیل این شاخص، مهم‌تر از عدد مطلق آن، میزان رشد یا افت آن در یک بازه زمانی است. به عنوان مثال، اگر TEDPIX طی یک سال از ۸۰ هزار واحد به ۱۲۰ هزار واحد افزایش یابد، این به معنای کسب بازدهی میانگین ۵۰ درصدی توسط کل بازار در آن سال است. البته تاکید می‌شود که این بازدهی میانگین بوده و لزوماً برابر با سود یا زیان تک‌تک سرمایه‌گذاران نیست؛ عملکرد هر سبد سهام شخصی می‌تواند بسیار متفاوت باشد.

نکته مهم دیگر، نحوه محاسبه و تاثیرگذاری شرکت‌ها بر TEDPIX است. بر اساس فرمول، شرکت‌هایی با ارزش بازار (Market Cap) بزرگ‌تر، سهم و نفوذ بیشتری در حرکت شاخص دارند. به همین دلیل، تغییر قیمت سهام شرکت‌های غول‌پیکر مانند پتروشیمی خلیج فارس یا فولاد مبارکه، اثر به‌مراتب محسوس‌تری بر نوسانات TEDPIX نسبت به شرکت‌های کوچک‌تر مانند سیمان خاش یا قند هکمتان دارد. این وزن‌دهی بر اساس ارزش بازار، یکی از ویژگی‌های کلیدی این نماگر است.

‌شاخص قیمت TEPIX

«شاخص قیمت» یکی دیگر از نماگرهای کلیدی در بازار بورس به شمار می‌آید. این معیار، جهت‌گیری کلی تغییرات ارزش سهام تمامی شرکت‌های فعال در بورس اوراق بهادار را به تصویر می‌کشد. وجه تمایز اصلی آن با «شاخص کل» در این است که بازده نقدی حاصل از تقسیم سود شرکت‌ها، در محاسبه این شاخص دخالتی ندارد. به عنوان مثال، رشد ۲۰ درصدی سالانه شاخص قیمت، نشان‌دهنده افزایش میانگین ۲۰ درصدی سطح عمومی قیمت‌های سهام در طول یک سال گذشته است. تفاوت بنیادین این دو شاخص در فرمول محاسبه آن‌ها نهفته است: شاخص قیمت صرفاً بر مبنای ارزش بازاری سهام محاسبه می‌شود، در حالی که شاخص کل، علاوه بر قیمت، سودهای نقدی سالانه توزیع‌شده را نیز در محاسبات خود لحاظ می‌کند. گفتنی است، همانند شاخص کل، در شاخص قیمت نیز بزرگی و کوچکی شرکت‌ها اهمیت دارد؛ شرکت‌های با ارزش بازار بالاتر، نفوذ وزنی بیشتری بر نوسانات این نماگر خواهند داشت.

شاخص قیمت هم‌وزن در بورس

شاخص هم‌وزن، بدون اولویت‌بندی بر اساس اندازه شرکت‌ها، به تمام نمادهای معاملاتی حاضر در بورس، سهمی برابر در محاسبات خود اختصاص می‌دهد. پیامد این رویکرد آن است که تحرکات قیمتی سهام کوچک‌تر، دقیقاً به همان میزانِ نوسانات سهام شرکت‌های بزرگ و شناخته‌شده، بر مقدار نهایی این نماگر اثرگذار خواهد بود.

‌شاخص سهام آزاد شناور TEFIX

برای درک بهتر «شاخص سهام آزاد شناور»، ابتدا باید مفهوم «سهام شناور آزاد» را مرور کنیم. این عبارت به بخشی از سهام یک شرکت اشاره دارد که مالکان آن، قصد نگهداری بلندمدت برای کنترل مدیریتی ندارند و آماده فروش هستند؛ لذا انتظار می‌رود این سهام در آینده نزدیک قابل دادوستد باشند. شناسایی سهامداران راهبردی (آن‌ها که با هدف مدیریت، سهام را بلندمدت نگه می‌دارند و تمایل به فروش سریع ندارند) برای تعیین میزان دقیق سهام شناور آزاد ضروری است.

شیوه محاسبه «شاخص سهام آزاد شناور» به «شاخص کل» شباهت دارد، اما تفاوت اصلی در وزن‌دهی شرکت‌هاست: به‌جای کل سهام منتشره، تنها بخش شناور آزاد سهام به عنوان معیار وزن‌دهی در نظر گرفته می‌شود. هدف اساسی از این نوع محاسبه، دنبال کردن نبض آن قسمتی از بازار سهام است که نقدشوندگی بیشتر و جریان معاملات فعال‌تری را به نمایش می‌گذارد.

شاخص ۵۰ شرکت برتر

نهاد ناظر بازار سرمایه، هر سه ماه یک‌بار، فهرستی از شرکت‌ها را بر مبنای بالاترین میزان سهولت خرید و فروش و نقدشوندگی سهام آن‌ها ارائه می‌دهد. نوسانات قیمتی همین ۵۰ شرکت منتخب، در معیاری به نام «شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر» بازتاب می‌یابد.

علاوه بر این، نماگرهای متنوع دیگری نیز در بازار سرمایه وجود دارند که هر کدام با فرمول و هدف خاصی طراحی شده‌اند. برای مثال، شاخص‌های اختصاصی صنایع (مانند نماگر صنعت بانکداری یا خودروسازی) و شاخص‌های ویژه‌ی بازارهای خاص (همچون نماگر بازار فرابورس ایران) از این دسته‌اند. هر یک از این شاخص‌ها، بُعد خاصی از عملکرد کلی بازار سرمایه را به نمایش می‌گذارند.

شاخص بازار اول و دوم بورس

بازار بورس تهران دارای یک طبقه‌بندی دوگانه است که شرکت‌ها را در دو بازار مجزا، یعنی بازار اول و بازار دوم، جای می‌دهد. عضویت در بازار اول نیازمند احراز استانداردهای بالاتری از نظر حجم سرمایه، قدرت نقدشوندگی سهام، میزان سودآوری و درصد سهام قابل معامله (شناور) است. در مقابل، شرکت‌هایی که این معیارها را در سطح پایین‌تری برآورده کنند، در بازار دوم پذیرفته می‌شوند. عملکرد هر یک از این دو بازار توسط نماگرهای اختصاصی خودشان، یعنی شاخص بازار اول و شاخص بازار دوم، رصد می‌شود. به این ترتیب، شاخص اول بیانگر وضعیت سهام با معیارهای سخت‌گیرانه‌تر و شاخص دوم منعکس‌کننده عملکرد سهام با الزامات ورود آسان‌تر است.

سوالات متداول