بازار بورس، عرصه‌ای پویا و پیچیده در دنیای مالی، نقشی حیاتی در تخصیص بهینه سرمایه و توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. این بازار، فراتر از تصور عامیانه صرفاً خرید و فروش سهام، کانونی برای تلاقی سرمایه‌های خرد و کلان به منظور تأمین مالی بنگاه‌های اقتصادی و پروژه‌های زیرساختی است.

در این بستر، سرمایه‌گذاران با خرید سهام، نه تنها در مالکیت شرکت سهیم می‌شوند، بلکه از طریق نوسانات قیمت سهام و دریافت سود سهام، از ثمرات رشد اقتصادی بهره‌مند می‌گردند.

ساختار بازار بورس اوراق بهادار در ایران، به چهار رکن اصلی تقسیم می‌گردد:

بورس اوراق بهادار تهران

1. فرابورس
2. بورس کالا
3.  بورس انرژی
4.  هر یک از این ارکان، با سازوکارهای خاص خود، به تسهیل معاملات و تأمین مالی در بخش‌های مختلف اقتصاد می‌پردازند.

درک عمیق از سازوکارهای بازار بورس، مستلزم آشنایی با مفاهیم پیچیده مالی، تحلیل صورت‌های مالی شرکت‌ها، و ارزیابی ریسک و بازده سرمایه‌گذاری است. این بازار، با وجود پتانسیل‌های بالای سودآوری، همواره با ریسک‌هایی همراه است و نیازمند تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و مدیریت ریسک موثر می‌باشد.

انواع بورس در ایران

بازار سرمایه ایران، بستری پویا و چندوجهی برای داد و ستد انواع دارایی‌ها فراهم آورده است. این بازار به طور کلی به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود که هر یک، نقشی حیاتی در اقتصاد کشور ایفا می‌کنند.

بورس اوراق بهادار

بازار بورس اوراق بهادار، عرصه‌ای پویا و پیچیده است که در آن، سهام شرکت‌ها و اوراق بهادار دیگر، همچون اوراق مشارکت، دست به دست می‌شوند. این بازار، که ریشه در سال ۱۳۴۵ و تصویب قانون تشکیل بورس اوراق بهادار تهران دارد، با ورود سهام غول‌های صنعتی آن زمان، بانک صنعت و معدن و نفت پارس، آغاز به کار کرد.

با گذر زمان و نفوذ فناوری، سازوکار معاملات بورسی دستخوش تحولات شگرف شد. امروزه، به مدد اینترنت و ابزارهای دیجیتال، سرمایه‌گذاران می‌توانند به سادگی و با استفاده از رایانه یا تلفن همراه، در این بازار پر تب و تاب، به خرید و فروش سهام بپردازند.

بازار بورس اوراق بهادار تهران، به دو بازار اول و دوم تقسیم می‌شود که هر یک، قوانین و مقررات خاص خود را دارند. بازار اول، با قوانین سختگیرانه‌تر، میزبان شرکت‌های بزرگ و باسابقه است، در حالی که بازار دوم، با شرایط آسان‌تر، پذیرای شرکت‌های نوپا و در حال رشد است.

فرابورس

در ایران، علاوه بر بورس اوراق بهادار تهران، بازار دیگری به نام فرابورس وجود دارد که به مثابه دروازه‌ای برای ورود شرکت‌ها به بازار سرمایه عمل می‌کند. این بازار، مامن شرکت‌هایی است که به دلایل مختلف، از جمله عدم احراز شرایط لازم برای پذیرش در بورس، امکان حضور در بازار اصلی را ندارند.

فرابورس ایران، با هدف سازماندهی و فراهم آوردن بستر مناسب برای ورود این شرکت‌ها به عرصه معاملات سهام، در پاییز ۱۳۸۸ آغاز به کار کرد. این بازار، با تقسیم‌بندی شرکت‌ها به بازارهای اول، دوم، سوم و بازار پایه (شامل تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز)، سعی در تفکیک و طبقه‌بندی آنها بر اساس معیارهایی همچون ریسک سرمایه‌گذاری، شفافیت مالی، میزان بدهی و … دارد.

بازار اول، که میزبان بخش اعظم سهام فرابورس است، با دامنه نوسان ۵٪ و بدون حجم مبنا، شرایط مساعدتری را برای معاملات فراهم می‌آورد. در مقابل، بازار دوم، پذیرای شرکت‌های سهامی عام زیان‌ده، تازه‌تأسیس و یا شرکت‌هایی است که در مسیر تبدیل از سهامی خاص به عام، نیازمند تزریق سرمایه هستند.

بازار پایه، با سه تابلو زرد، نارنجی و قرمز، شرکت‌ها را بر اساس ریسک سرمایه‌گذاری دسته‌بندی می‌کند. دامنه نوسان در این تابلوها به ترتیب ۳٪، ۲٪ و ۱٪ (مثبت و منفی) می‌باشد که نشان‌دهنده افزایش ریسک سرمایه‌گذاری در هر تابلو است.

به طور خلاصه، فرابورس ایران، با فراهم آوردن بستری برای ورود شرکت‌های مختلف به بازار سرمایه، نقش مهمی در توسعه و تعمیق این بازار ایفا می‌کند.

انواع بازارها در فرابورس

فرابورس بازارهای مختلفی دارد که شامل موارد زیر می شوند:

•  بازار اول
• بازار دوم
• بازار پایه: بازار پایه زرد، بازار پایه نارنجی و بازار پایه قرمز.
• بازار سوم: یا بازار عرضه محلی برای انجام معاملات عمده اوراق بهادار است. انجام عرضه در این بازار نیازی به انجام فرآیند پذیرش در فرابورس را ندارد.
• بازار شرکت های کوچک و متوسط (SME): مختص سهامداران حقوقی و سرمایه گذاران نهادی برای معامله سهام شرکت ها بدون محدودیت حجمی و دامنه نوسان است.
• بازار دارایی فکری: اوراق بهادار مبتنی بر حق ثبت اختراع، طرح های صنعتی و… .
• ابزارها و نهادها: صندوق‌های سرمایه گذاری قابل معامله، اسناد خزانه اسلامی و… .
• بازار مشتقات: اوراق تبعی.

بورس کالا

بورس کالا، بازاری سازمان‌یافته با حضور انبوه عرضه‌کنندگان است که در آن کالاهای خام و فرآوری نشده پس از طی مراحل کارشناسی و قیمت‌گذاری، به خریداران عرضه می‌شود. فلزات، محصولات کشاورزی و مواد اولیه صنعتی از جمله کالاهای معامله شده در این بستر شفاف و قانونمند هستند.

حضور نهادهای نظارتی در بورس کالا، موجب ایجاد اطمینان و عدالت برای تمامی فعالان بازار می‌شود. تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تاجران، همگی از مزایای قوانین و مقررات حاکم بر این بازار بهره‌مند می‌شوند.

بورس کالا، فرصتی مناسب برای افرادی است که به دنبال کاهش ریسک نوسانات کاذب قیمت و یا بهره‌برداری از این نوسانات برای کسب سود هستند.

تنوع ابزارهای مالی در بورس کالا، از جمله قراردادهای نقدی، سلف، نسیه، آتی، اختیار معامله و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، امکان مدیریت ریسک و کسب سود را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورد. به عنوان مثال، تولیدکننده‌ای که نگران کاهش قیمت محصول خود در آینده است، می‌تواند با استفاده از قراردادهای آتی، قیمت فروش محصول خود را در زمان حال تضمین کند. و یا سرمایه‌گذاری که پیش‌بینی افزایش قیمت طلا را دارد، می‌تواند با خرید واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر طلا، از این افزایش قیمت بهره‌مند شود.

انواع بازارها در بورس کالا

بورس کالا، عرصه‌ای پویا و چندوجهی برای داد و ستد کالاهای متنوع، به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود: بازار فیزیکی، که در آن کالاها به صورت واقعی مبادله می‌شوند، و بازار آتی (ابزار مشتقه)، که در آن معاملات بر پایه قراردادهای آتی صورت می‌گیرد. این قراردادها، تعهدی برای خرید یا فروش کالای مشخص در زمان و قیمت معین در آینده ایجاد می‌کنند.

اما دنیای بورس کالا به همین دو بخش محدود نمی‌شود. بازار فرعی، بستری برای معامله کالاهایی است که شرایط ورود به بازار اصلی را ندارند. بازار املاک و مستغلات، به خرید و فروش املاک اختصاص دارد و بازار مناقصه، بستری رقابتی برای تامین کالاها و خدمات مورد نیاز سازمان‌ها فراهم می‌کند.

• بازار فیزیکی
•  بازار فرعی
• بازار املاک و مستغلات
• بازار مناقصه
• بازار مشتقه – آتی
• بازار مشتقه – اختیار معامله
• بازار مالی – اوراق سلف استاندارد
• بازار مالی – اوراق خرید دین کالایی
• بازار مالی – گواهی سپرده کالایی
• بازار مالی- صندوق های سرمایه گذاری کالایی

بورس انرژی

بورس انرژی، به عنوان یک نهاد تخصصی در حوزه معاملات حامل‌های انرژی، نقشی حیاتی در شفاف‌سازی و کارآمدی بازار انرژی کشور ایفا می‌کند. این بورس، که در سال ۱۳۹۱ با هدف ایجاد بستری رقابتی و عادلانه برای معاملات نفت، گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی تأسیس شد، به عنوان چهارمین بورس کشور، معاملات محصولات متنوعی از جمله نفت و مشتقات آن، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ و حتی حق آلودگی را تسهیل می‌نماید.

ساختار بورس انرژی به دو بازار فیزیکی و مشتقه تقسیم می‌شود. در بازار فیزیکی، کالاهای انرژی به صورت مستقیم مورد معامله قرار می‌گیرند، در حالی که در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر این کالاها مبادله می‌شوند. این تمایز، امکان مشارکت طیف وسیع‌تری از فعالان بازار، از جمله سرمایه‌گذاران نهادی و حتی افراد حقیقی را فراهم می‌آورد. با این حال، لازم به ذکر است که مشتریان حقیقی تنها مجاز به فعالیت در بازار مشتقه بوده و امکان خرید مستقیم کالا در بازار فیزیکی را ندارند.

یکی از ویژگی‌های بارز معاملات در بورس انرژی، سیستم تسویه و پرداخت منحصربه‌فرد آن است. در این سیستم، خریداران موظف به پرداخت درصدی از مبلغ معامله به عنوان پیش‌پرداخت بوده و مابقی مبلغ در مهلت مشخصی پس از انجام معامله تسویه می‌گردد. این مکانیزم، ضمن تضمین تعهدات طرفین معامله، به افزایش نقدشوندگی و کاهش ریسک در معاملات کمک می‌کند.

در نهایت، باید تاکید کرد که فعالیت در بورس انرژی مستلزم آشنایی با قوانین و مقررات خاص این بازار و همچنین اخذ کد معاملاتی مختص این بورس می‌باشد. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت تخصص و تجربه در معاملات انرژی و همچنین نقش نظارتی و تنظیمی بورس انرژی در حفظ سلامت و شفافیت این بازار است.