نهایی شدن هر معامله در بازار بورس مستلزم فرآیندی حیاتی به نام «تسویه» است. در این مرحله، مبلغ توافق شده به فروشنده پرداخت شده و دارایی مورد نظر (مانند سهام) رسماً به نام خریدار ثبت می‌گردد. شرکت‌های کارگزاری به عنوان واسط، نقش اصلی را در تضمین صحت و سرعت این تبادل مالی و انتقال مالکیت ایفا می‌کنند.

در ادامه این راهنمای آموزشی که توسط کارگزاری آرمان تدبیر تهیه شده، به بررسی دقیق زمان‌بندی انجام تسویه برای انواع مختلف سهام و اوراق بهادار خواهیم پرداخت. با ما همراه شوید.

تسویه معاملات در بورس چیست؟

“تسویه” در دنیای مالی به مرحله پایانی یک معامله اشاره دارد؛ جایی که تعهدات مالی طرفین به طور کامل انجام شده و وضعیت حساب‌ها به نقطه تعادل می‌رسد. به بیان ساده‌تر، تسویه زمانی اتفاق می‌افتد که تمامی پرداخت‌ها صورت گرفته و در یک قرارداد خاص، هیچ‌یک از طرفین دیگر طلبکار یا بدهکار نباشد.

در محیط‌های پویای مالی مانند بازار بورس که در آن اوراق بهادار معامله می‌شوند، اصطلاح “تسویه معاملات” به لحظه کلیدی مبادله نهایی پول و دارایی‌ها (اوراق) بین خریدار و فروشنده اطلاق می‌شود.

این فرآیند اساساً یک اقدام متقابل است: فروشنده، اوراق بهادار مورد توافق را به خریدار تحویل می‌دهد و در مقابل، خریدار مبلغ تعیین‌شده را به فروشنده پرداخت می‌کند. معمولاً تاریخ ثبت معامله با حرف «T» مشخص می‌شود، اما تکمیل نهایی و انتقال دارایی‌ها که همان تاریخ تسویه است، اغلب چند روز کاری پس از تاریخ معامله (طبق فرمول «T + تعداد روز لازم برای تسویه») به طول می‌انجامد.

در جدول زیر زمان تسویه هر یک از ابزارهای مالی آورده شده است: (T+1 و T+2، روزهایی را نشان می‌دهد که پس از معامله تسویه صورت می‌گیرد)

انواع تسویه معاملات در بورس

برای فعالیت در بازار سرمایه و انجام معاملات بورسی، گام نخست، انتخاب یک شرکت کارگزاری مجاز و افتتاح حساب نزد آن است. کارگزاری‌ها نقشی حیاتی به عنوان واسطه‌ای مطمئن ایفا کرده و ارتباط لازم میان خریداران و فروشندگان اوراق بهادار را برقرار می‌سازند.

معامله‌گران برای اجرای سفارش‌های خرید خود، نیازمند تأمین وجه در حساب کاربری‌شان نزد کارگزار هستند. این تأمین وجه می‌تواند به صورت مستقیم و واریز نقدی انجام شود. همچنین، در برخی موارد، کارگزاری‌ها تسهیلاتی تحت عنوان اعتبار معاملاتی در اختیار مشتریان خود قرار می‌دهند.

بر همین اساس، فرآیند پرداخت و تسویه معاملات به دو شیوه اصلی قابل انجام است: تسویه نقدی و تسویه اعتباری. وجه تمایز کلیدی میان این دو روش، صرفاً در زمان‌بندی پرداخت وجه معامله خلاصه می‌شود.

تسویه نقدی (Cash Settlement): این روش به پرداخت آنی و فوری بهای اوراق بهادار خریداری شده اشاره دارد. به بیان ساده‌تر در مبادلات نقدی، تسویه بلافاصله پس از انجام معامله صورت می‌گیرد. فعالان بازار با واریز وجه به حساب کارگزاری خود، قادر خواهند بود تا سقف موجودی، اقدام به خرید سهام یا دیگر انواع اوراق بهادار نمایند. متعاقب انجام خرید، مبلغ دقیق معامله از حساب ایشان کسر خواهد شد.

تسویه اعتباری (Credit Settlement): در مقابل، تسویه اعتباری به معنای تعویق پرداخت وجه معامله به تاریخی در آینده است. تحت این سازوکار، کارگزاری بر مبنای شرایط و مقررات داخلی خود و همچنین بر اساس سقف اعتبار تخصیص‌یافته به هر مشتری، امکان خرید اوراق بهادار را تا مبلغ معینی فراهم می‌آورد، بدون آنکه نیاز باشد مشتری در لحظه خرید، وجه نقد به حساب خود واریز کند. در عمل، کارگزار وجه معامله را از جانب مشتری به فروشنده پرداخت کرده و مشتری متعهد می‌شود در بازه زمانی مشخص، حساب اعتباری خود را با کارگزاری تسویه نماید.

فرآیند دقیق تسویه معاملات

مشارکت در خرید و فروش سهام و اوراق بهادار در بازار پویا و پرجنب‌وجوش سرمایه، مستلزم همکاری با یکی از شرکت‌های کارگزاری معتبر و دارای مجوز است. این اولین گام برای ورود به دنیای معاملات بورسی به شمار می‌رود.

برای آغاز فرآیند خرید، سرمایه‌گذار ابتدا باید سرمایه لازم را به حساب کارگزاری خود واریز نماید. این واریز به عنوان پیش‌نیاز عمل کرده و پس از تایید، کارگزاری اعتبار لازم را به حساب معاملاتی شما تخصیص می‌دهد. از این لحظه، شما قادر خواهید بود تا سقف اعتبار تخصیص‌یافته، سفارش خرید خود را ثبت کنید.

بلافاصله پس از نهایی شدن معامله خرید، مبلغ مربوطه از حساب اعتباری شما کسر گردیده و مالکیت قانونی اوراق خریداری شده به شما منتقل می‌شود. این مالکیت به شما اختیار می‌دهد تا در هر زمان دلخواه، نسبت به فروش دارایی خود اقدام کنید.

اما در سمت دیگر معامله، برای فروشنده چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا می‌تواند به سرعت وجه حاصل از فروش را دریافت کند یا با آن دارایی دیگری بخرد؟

نکته کلیدی اینجاست: با انجام معامله فروش، توان خرید فروشنده در حساب کارگزاری‌اش به اندازه ارزش معامله افزایش می‌یابد. با این حال، امکان برداشت نقدی این وجه بلافاصله فراهم نیست و تابع قوانین و محدودیت‌های زمانی مشخصی است.

علت این امر، فرآیند تسویه وجوه در بازار سرمایه است. پس از انجام معامله، کارگزار خریدار وجه کسر شده از مشتری خود را در اختیار “شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه” (سمات) به عنوان نهاد واسط قرار می‌دهد.

سپس، اداره تسویه وجوه سمات، طبق یک جدول زمانی مشخص و از پیش تعریف‌شده، وجه مذکور را به حساب کارگزار فروشنده منتقل می‌کند.

بر اساس تعریف رسمی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، فرآیند “تسویه و پایاپای” شامل محاسبه دقیق حقوق و تعهدات طرفین معامله، انتقال وجوه و مبادله اسناد مالکیت مربوطه است.

تمامی امور مربوط به تسویه و پایاپای معاملات صورت‌گرفته در بازارهای بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، تحت نظارت و توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی انجام می‌پذیرد.

نحوه تسویه و پایاپای معاملات بورس کالا

اتاق پایاپای بورس کالای ایران، به عنوان مرکز نهایی‌سازی معاملات، نقشی حیاتی در تضمین اجرای قراردادهای منعقد شده در بورس ایفا می‌کند. این نهاد تخصصی، مسئولیت تسویه و پایاپای کردن تمامی تراکنش‌ها را بر عهده دارد. فرآیند تسویه در بورس کالا به معنای محاسبه دقیق تعهدات مالی طرفین، انتقال وجوه و تبادل اسناد لازم بر اساس مقررات مدون بورس است. به طور معمول، تکمیل این فرآیند سه روز کاری پس از تاریخ انجام معامله زمان می‌برد و می‌تواند به صورت نقدی یا اعتباری انجام پذیرد.

با ثبت یک معامله و ارائه اسناد مربوطه به اتاق پایاپای، یک صورت‌حساب جامع توسط این مرکز صادر می‌گردد. این سند شامل تمامی اطلاعات کلیدی قرارداد، از جمله ارزش نهایی، مالیات‌ها و کارمزدهای مصوب (مانند کارمزد کارگزار، بورس، حق نظارت و سایر هزینه‌های مرتبط) است. اعضای اتاق پایاپای، شامل کارگزاران و معامله‌گران، موظفند بر اساس این صورت‌حساب و در مهلت تعیین‌شده، نسبت به انجام تعهدات مالی خود اقدام کنند. پس از تکمیل فرآیند پرداخت توسط کارگزار خریدار، اتاق پایاپای تأییدیه تسویه وجوه مربوط به آن معامله را صادر می‌نماید.

صدور این تأییدیه به منزله چراغ سبزی برای کارگزار فروشنده جهت صدور حواله تحویل کالا، مطابق با ضوابط اجرایی تسویه در بورس کالا است. در مرحله بعد، اتاق پایاپای اقدام به توزیع وجوه معامله و کارمزدها به حساب‌های ذینفعان نهایی (مانند فروشنده، بورس و غیره) می‌کند و همزمان، حواله تحویل کالا را به کارگزار خریدار ارائه می‌دهد تا مراحل بعدی تحویل کالا یا ثبت دارایی صورت پذیرد.

تسویه معاملات در بورس کالا

اتاق پایاپای به عنوان رکن اساسی تسویه در بورس کالا، اجرای صحیح تعهدات طرفین معامله را تضمین می‌کند. این نهاد نظارتی، پیش از ورود هر کالا به چرخه معاملات، کلیه مستندات و شرایط لازم برای عرضه را به دقت مورد ارزیابی قرار می‌دهد. نتیجه این بررسی، مبنی بر امکان‌پذیری یا عدم امکان عرضه کالا، حداکثر تا ساعت ۱۵:۳۰ روز کاری پیش از عرضه، به اطلاع بورس و کارگزار عرضه‌کننده خواهد رسید. پس از نهایی شدن معامله، اتاق پایاپای بر ایفای کامل تعهدات مالی از سوی خریدار و تحویل به‌موقع کالا توسط فروشنده نظارت کرده و آن را پشتیبانی می‌نماید.

معاملات اوراق بهادار در بورس تهران در چه ساعتی انجام می گیرد؟

فعالیت بازار اوراق بهادار جهت داد و ستد، طی روزهای شنبه تا چهارشنبه، از ساعت ۹:۰۰ صبح الی ۱۲:۳۰ ظهر جریان دارد. مبنای اصلی برای نهایی شدن سفارش‌ها، تطابق قیمت‌های پیشنهادی خریداران و فروشندگان است؛ زمانی که این نرخ‌ها برابر باشند، داد و ستد صورت می‌پذیرد. در ادامه، چگونگی فرآیند تسویه این مبادلات تکمیل‌شده تشریح خواهد شد.

نهاد واسطه در تسویه معاملات

ر چشم‌انداز گسترده بازار بورس و با حضور تعداد زیادی کارگزاری، وجود یک نهاد مرکزی برای تسهیل ارتباطات و فرآیندها اجتناب‌ناپذیر است. این نهاد به عنوان یک پل ارتباطی میان کارگزاران عمل کرده و به روان‌سازی فرآیند تسویه معاملات کمک شایانی می‌کند.

این مرکزیت توسط “شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه” تامین می‌شود. می‌توان گفت این شرکت نقش یک امین مورد اعتماد را برای هر دو سوی معامله (خریدار و فروشنده) ایفا می‌کند و امنیت فرآیند را تضمین می‌نماید.

چگونگی انجام تسویه معاملات:

1. ابتدا، توافق معامله میان خریدار و فروشنده صورت می‌پذیرد.
2. مبلغ مورد نیاز از طریق کارگزار خریدار به سیستم سپرده‌گذاری مرکزی منتقل می‌شود.
3. سپس، این وجه به حساب کارگزار طرف فروشنده واریز می‌گردد.
4. در این مرحله، فروشنده قادر است وجه حاصل از فروش دارایی خود را دریافت نماید.

زمان‌بندی واریز وجه معاملات سهام

فروشندگان سهام می‌توانند انتظار داشته باشند که وجه ناشی از فروش دارایی‌های خود، یک روز کاری پس از انجام معامله، قابل درخواست از کارگزارشان باشد. با این حال، تکمیل فرآیند تسویه و امکان برداشت نهایی وجه از حساب بانکی معمولاً به دو روز کاری زمان نیاز دارد. به طور خلاصه، چرخه کامل تسویه وجوه در بازار سهام اغلب طی دو روز کاری به انجام می‌رسد.

نهاد مسئول تسویه وجوه معاملات

فرآیند تسویه نهایی معاملات در بازار سرمایه ایران تحت نظارت و از طریق «شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه» صورت می‌پذیرد. سازوکار این فرآیند بدین گونه است که پس از توافق و انجام معامله، مبلغ مورد نظر از حساب خریدار، توسط کارگزار وی، به سامانه شرکت سپرده‌گذاری مرکزی منتقل شده و سپس به حساب کارگزار فروشنده واریز می‌گردد. این عملیات معمولاً طی دو روز کاری پس از تاریخ معامله تکمیل می‌شود.

مراحل تسویه در معاملات گواهی سپرده سکه طلا (تحویل یک روزه)

تسویه قراردادهای گواهی سپرده سکه طلا با سررسید یک روزه، مستلزم طی مراحل مشخصی است:

1. مراجعه به انبار مورد تایید بورس کالا که نشانی آن (خزانه بانک رفاه) اعلام شده است.
2. پس از گذشت یک روز کاری و تکمیل فرآیند احراز هویت و تایید مشخصات سکه، «گواهی سپرده کالایی سکه طلا» برای فرد صادر می‌گردد.
3. ضرورت دارد فرد در یکی از کارگزاری‌های معتبر و دارای مجوز از سازمان بورس ثبت‌نام نماید.
4. پس از فعال شدن کد معاملاتی، لازم است گواهی سپرده سکه جهت امکان فروش، به کارگزاری مربوطه تحویل داده شود.
5. پس از انجام موفقیت‌آمیز معامله فروش، خریدار نهایی با مراجعه به کارگزاری خود و دریافت گواهی سپرده، می‌تواند با ارائه آن به انبار بورس کالا، سکه فیزیکی خود را دریافت نماید.

ارائه وثیقه و تضمین در تسویه معاملات

مدیریت کارآمد تضامین و وثایق ارائه شده توسط طرفین معامله، یکی از ارکان اصلی فرآیند تسویه به شمار می‌رود. اتاق پایاپای با نظارت دقیق بر این اسناد مالی، بستر لازم برای عرضه ایمن محصولات در بازار را مهیا می‌سازد. از این رو، پایبندی عرضه‌کنندگان به این مرحله، اهمیتی بنیادین دارد.

عرضه‌کنندگان می‌توانند با اقداماتی چون واریز وجه نقد به حساب اتاق پایاپای یا تسویه به‌موقع بدهی‌های پیشین خود، اعتبار لازم را کسب نمایند. مطابق با آخرین مصوبات هیئت‌مدیره، تأمین صددرصدی وثایق برای هر عرضه، رویه جاری در بورس کالا است.

پس از نهایی شدن عرضه و انجام معاملات در تالار، قراردادهای منعقد شده با جزئیات و شرایط مشخص، طبق ضوابط، برای پردازش نهایی به اتاق پایاپای ارسال می‌گردند.

پیامدهای تأخیر در تکمیل فرآیند تسویه

به‌طور معمول، قراردادها باید ظرف سه روز کاری تسویه شوند. با این حال، در صورت عدم تسویه در این بازه، خریدار فرصت دارد حداکثر طی هفت روز کاری پس از اتمام مهلت اولیه، مبلغ قرارداد را واریز نماید. البته، این تأخیر مشمول جریمه‌ای روزانه معادل ۰.۲۵٪ (بیست و پنج صدم درصد) ارزش کل معامله خواهد بود.

این مبلغ جریمه به نفع فروشنده منظور می‌گردد، مگر آنکه فروشنده رسماً انصراف خود را از دریافت آن اعلام نماید که در این صورت، اتاق پایاپای پس از تأیید، از واریز جریمه صرف‌نظر می‌کند.

شرایط ابطال (فسخ) قرارداد در بورس کالا

چنانچه خریدار پس از گذشت مهلت هفت روزه اضافی نیز قادر به تسویه کامل بدهی خود نباشد، قرارداد مربوطه فسخ تلقی می‌شود. جریمه این فسخ، معادل ۵ درصد ارزش کلی معامله، به‌علاوه هزینه‌های کارمزد هر دو طرف قرارداد (خریدار و فروشنده) است.

شایان ذکر است که صرف واریز وجه توسط خریدار به منزله اتمام فرآیند تسویه نیست. تسویه نهایی تنها زمانی محقق می‌شود که وجه منتقل شده و کارگزار مربوطه از طریق سیستم رسمی، تکمیل موفقیت‌آمیز فرآیند را تأیید نماید.

مراحل تحویل کالا پس از تسویه

با تکمیل موفقیت‌آمیز فرآیند تسویه مالی، فروشنده موظف است طبق جدول زمانی توافق شده، کالا را به خریدار تحویل دهد. برای قراردادهای نقدی و نسیه، حداکثر مهلت زمانی برای تحویل کالا تا سه روز کاری پس از تسویه تعیین شده است.